|
|
|
GELENEKSEL MALATYA EVLERİ - MALATYA
Malatya’da Evler genellikle iki katlıdır. Fakat konak tipi yapıların cephesinde, cephenin güzelliğini noktalayan ona estetik bir güzellik veren, çatı üzerinden taşan üç tarafı açık veya kapalı eyvanlar (köşk oda) vardır. Eyvan yazın oturulan ve hatta sıcak yaz gecelerinde yatılan son derece havadar bir bölümdür. Yaz sıcaklarında ev halkının sığındığı yaşamın büyük bir bölümünün geçtiği bu mekân bölge türkülerine bile konu olmuştur. Bazı eyvanlar ise cepheye değil avluya bakar. Kenarları açık, üstü kapalı, avluya bakan kısmı parmaklıklarla bölünmüş veya kafeslendirilmiş şekildedir. Bahçeye bakan eyvanlar daha geniş bir alana yayılır.
Zemin kat odalarına kiler, tandır, zahire ambarı işlevleri verildiğini belirtmiştik. Aralıktan tahta bir merdivenle üst kata çıkılır. Üst katta en uygun yerde başoda bulunur. Burası misafirlerin kabul edildiği ağırlandığı odadır. Burada makam’ın bozulmuş şekli olan makat denen sedirler bulunur. Bunlar ahşaptan altları boş sedirlerdir. Bu makatların etrafı yer yastıkları ile çevrilidir. Üzeri halı, kilim ve minderlerle örtülüdür. Misafirler bunu üzerine buyur edilir. Ev sahipleri yere, döşeme üzerindeki halı veya kilimler üzerine oturur. Bu odada fincan bardak vs. eşyaların konulduğu, duvar içine gömülü tahta kapaklı veya camlı dolaplar bulunur.
Üst kattaki yatak odasında yüklük denilen, derin tahta kapaklı, çift kanatlı dolaplar bulunur. Genellikle yüklük yanındaki kapaklı bir dolabın içinin de gusülhane olarak düzenlendiği görülür. Üst katta, başoda ve yatak odası dışında bir de kış damı bulunur. Burası Malatya’nın yaz sıcaklarının bitip eyvanlarda oturulmaz duruma gelinmesinden sonra ev halkının günlük yaşamını geçirdiği yerdir. Kış damı dikdörtgen planlı genişçe bir odadır. Buraya kimi evlerde ahşap parmaklıkla seki atından geçilir. Bu odanın girişinin karşısında limseki denen bir bölüm bulunur. Burası oda seviyesinden 40-50 cm. yüksekte 200x300 cm. ölçülerinde tavandan inen ahşap direklerle ortadan bir giriş bölümü yaratılmış bir mekândır. Bu limsekinin üzeri halı ve minderlerle kaplı olup etrafı yine yastıklarla çevrilidir.
Evlerinin kış damında, duvarda mutlaka yaşmaklı ve piramit külahlı bir ocak bulunur. Ocağın yanlarında çeşitli eşyanın konulabileceği nişler, onun yanında
kapaklı dolaplar vardır. Döşeme ve tavan ahşaptır. Tavanın ahşap kirişlerini örten kaplamaya hazen denir. Evin duvarları ve zemin kat toprak döşemeleri kısa zaman aralıklarıyla höllük denilen killi toprakla sıvanır. Buna yörede perdahlamak denir.
Taş daima temel yapı malzemesidir. Bunlar çevreden temin edilebilen işlemesi kolay yumuşak taç olabileceği gibi koyu renk bazalt türü taşlara da rastlamak mümkündür. Temel, cephede 1-1,5 metre yükseltilerek itinalı taş işçiliği ve dersleriyle cephede dikkati çeker durumdadır. Kerpiç, taş temel üzerinde oldukça kalın bir şekilde yapının duvarlarını oluşturur. Malatya evlerinde temel kesme taştan, yerden bir metre kadar yükseltilerek titizlikle yapılmıştır. Bu kalınlık 50 ile 90 cm arasındadır. “Anaç” denilen kerpiçler taş temel üzerine örülerek yapının dış duvarını oluşturmaktadır. İç bölmelerde ise ya ‘’kuzu’’ denilen küçük kerpiç kullanılmış ya da doldurma tekniğiyle (duvarları bağlayan hatıl denilen ağaçlar arası kerpiç, taş ya da ağaç parçalarıyla doldurularak) yapılmıştır. Kerpiç duvarlar içten ve dıştan çamurla sıvanmış ve beyaz badana ile boyanmıştır. Ahşap, Malatya evlerin de kerpiçten sonra en çok kullanılan malzemedir. Duvarları bağlayan hatıllar, iç dış doğramalar, döşemeler, tavanlar, sekiler, pencereler, kapılar, yüklükler, merdivenler, bağdadi bölmeler ahşaptır. Maden olarak sıcak işlenmiş demiri görmekteyiz. Kapılarda, pencerelerde, kapı üzerindeki havalandırma alanlıklarında karakteristik örnekleriyle görmek mümkündür. Kapılarda dövme demir çiviler daimi dekoratif unsurlardır
Malatya Geleneksel Türk Evleri; mekân oluşumunu etkileyen kültürel verilerin belirlenmesi açısından ele alındığında iki tür gruplamaya daha çok uymaktadır.
Kuban’ın gerek plan özellikleri gerekse yapı tekniği açısından ele aldığı sınıflandırmada, geleneksel Türk Evi temsilcileri olarak adlandırdığı guruba girmektedir.
Sofa, Malatya evlerinde günlük yaşamının bir bölümünün geçtiği toplama mekanı ve aynı zamanda odalar arası geçişi sağladığından sirkülasyon alanı olarak karsımıza çıkmaktadır.
Geleneksel Malatya evleri plan özellikleri incelenirken, yerel gelenekler ve iklim koşulları açısından sofa ve oda ilişkisine ve sofanın ev içerisindeki yerine bakılarak değerlendirme yapılmıştır. Bu değerlendirme sonucunda Sofalı plan tipi ve Harem- Selamlıklı plan tipi olmak üzere iki tip plan özelliğine rastlanmıştır.
Geleneksel Malatya evlerinde sofalı plan özelliği gösteren evlerin de kendi arasında İç sofalı, Dış sofalı ve Çift sofalı olmak üzere 3 tipte farklılaştığı görülmektedir.
Malatya evleri süsleme yönünden Anadolu’nun diğer şehirlerindeki evlere benzer. Dolap, yüklük (örtülük), mutfak, kiler süsleri, pencere ve balkon kafesleri ahşap, kapı alınlıkları, kapı tokmakları demir, çıralık ve raflar alçı malzemelidir.
Malatya evlerinde süslemeye diğer bölgelerimizde olduğu gibi önem verilmiştir. Malatya evlerine baktığımızda daha çok ahşap süslemenin ağır bastığı görülmektedir. Ahşap üzerine geometrik şekillerin verilerek süsleme unsuru olarak kullanıldığını görmekteyiz. Saçaklarda, çıkmalarda merdiven korkuluklarında, dolap ve dolap kapaklarında, ahşap davlumbazlı ocaklarda ve mutfak raflarında bitkisel ve geometrik ahşap süslemenin özenle vurgulandığı Malatya evlerinde dikkati çekmektedir. Malatya merkezde yer alan Karakaş konağı ile Battalgazi ilçesinde bulunan Poyraz Bey konağı ahşap süslemeleri ile önemlidir. Özellikle Poyraz Bey konağı günümüze kadar muhafaza ettiği mutfağındaki ahşap süslemeleri ile dikkat çekicidir.
Ahşap süslemenin yanı sıra Malatya evlerinde demir üzerine kabartma yada oyma teknikleri ile yapılmış süslemeleri de görmekteyiz. Bu süslemeler daha çok kapı tokmaklarında ve pencere korkulukları ile kapı üstü havalandırmalarında yer alan demir işçiliğinde görülür.
Malatya’da çok fazla evde karşılaşmasak da, ahşap üzerine kök boya ile yapılmış süslemeler de bulunmaktadır. Bunu en iyi örneğini Arapgir ilçesinde bulunan Süleyman Yedekçi evi ahşap üzeri kök boya ile yapılmış süslemeler en iyi örneğini oluşturmaktadır. Kalem işi süslemelere, manzara resimlerine yer verilmiştir.
Bütün bunların yanında, taş ve tuğla duvarların örgüsü, köşe pahları ve derzleme ile yapılan süslemelerde yine Malatya evlerinde görülen bir diğersüsleme özellikleridir. Alçı süsleme davlumbazlarda, çiçekliklerde, dolap, şerbetlikler, revzenler ve tavanlarda kullanılmıştır. Çini süslemelere Malatya evlerinde karşılaşmamaktayız.
Orduzu, Battalgazi ilçesi ile birlikte Malatya şehrinin kurulduğu ilk yerleşim yeri olması bakımından, ev mimarisinin de inşa edildiği en eski coğrafi bölgedir.
Günümüze ise çok az sayıda ev örneği kalabilmiştir. Orduzu evleri XIX. yüzyıl sonu ve XX. yüzyıl ilk çeyreğine tarihlendirilmektedir. Orduzu evleri iki katlı olup
taş temel üzeri kerpiç hımış duvar örgü ve ahşap çatkı aralarının kerpiç ile doldurulması ile inşa edilmişlerdir. Evler sokağa cepheli olup bir avlu içerisinde yer alıp çift kanatlı ahşap kapı ile evlere giriş sağlanmaktadır. Bahçesi olan ev örnekleri de bulunmaktadır. Evlerin cephelerinde çıkmalar yer almaktadır. Çıkma türleri oda boyu konsol çıkmadır. Zemin kat pencereleri, alt kat pencerelerine göre küçük tutulmuştur. Avlu etrafında tandır, kiler, ahır, samanlık ve helâ yer almaktadır.
Orduzu evleri iç sofalı ve dış sofalı plan şemasına göre biçimlenmişlerdir. Odalar içerisinde yüklükler ahşap dolap ve raflar, nişler, davlumbazlı ocaklar, sedir ve sekiler yer alır. Helâlar avlulu evlerde avlunun bir köşesinde, avlusuz evlerde ise alt katlarda yer almaktadır. Evlerde ahşap malzeme pencere, kapı ve dolaplarında, merdiven ve merdiven korkuluklarında, balkon korkuluklarında, sekilerde ocak davlumbazında, direklerde, çatı altı saçaklarda, çıkma altı kirişler de, eli böğründeler de ve raflarda kullanılmıştır. Demir malzeme daha çok pencere korkuluklarında ve dövme olarak kapı tokmaklarında görülmektedir. Orduzu evlerinde süsleme çok az evde kullanılmıştır. Üst örtüleri önceleri düz toprak dam iken daha sonraki yıllarda yerini sac ve kiremit örtüye bırakmıştır.
KAYNAK:MALATYA BELEDİYESİ ( MALATYA EVLERİ ENVANTERİ)
FOTOĞRAFLAR: EROL ŞAŞMAZ |
GELENEKSEL MALATYA EVLERİ - MALATYA Fotoğraf Galerisi
|  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  | |
|