CAMİİ 2.jpg)
|
|
|
|
|
ŞEHZADEBAŞI DAMAT İBRAHİM KÜLLİYESİ – FATİH- İSTANBUL
Şehzadebaşı Damat İbrâhim Paşa Külliyesi
1.1. Tarihçe
İstanbul’daki hayır eserlerinin başında; Şehzadebaşı’nda yer alan, zevcesi Fatma Sultan ile birlikte inşa ettirdiği külliye gelmektedir. Yapımına M.1720 yılında başlanılan külliye, yaklaşık 9 yılda bitirilmiştir. Bu külliyenin yanı sıra III. Ahmet adına köşk ve kasırlar yaptıran İbrahim Paşa, damatları Kethüda Mehmed Paşa ve Kaymak Mustafa Paşa’nın hayır eserlerinin tamiri ve giderleri için de vakfiyesinden belirli bir bütçe ayırtmıştır.
Damat İbrâhim Paşa kendi inşa faaliyetlerinin yanı sıra çevresindeki eserlerin bakımına da dikkat etmiştir.
Şehzadebaşı’nda yer alan külliye iki caddenin birleştiği köşeye konumlandırılmıştır. Kuzey-güney doğrultulu dikdörtgen bir avlu etrafına sıralanan binalardan müteşekkil külliyenin batı cephesi Şehzadebaşı (Direklerarası) Caddesi, kuzey cephesi ise Dede Efendi Caddesi’ne açılmaktadır .
Külliyedeki yapılardan; dârülhadis, mescid (dershane odası), kütüphane, çeşme, sebil ve hazîrenin inşası H.1132/M.1719-1720 tarihinde bitirilmiştir. Daha sonra külliyeye gelir sağlamak amacıyla H.1141/M.1729 yılında Şehzadebaşı (Direklerarası) Caddesi boyunca karşılıklı olarak uzanan bir arasta eklenmiştir.
Külliyenin, dönemin baş mimarı Kayserili Mehmet Ağa tarafından inşa edilmiş olması muhtemeldir.
III. Ahmet, kızı ve damadı için Aydın sancağının Güzelhisar nahiyesindeki iki köy, Karlıeli’de bir köy, Paşa sancağının Manastır nahiyesinde araziler, Akdeniz adalarından Nakşe adasında tarla, bağ, bahçe ve çeşitli dükkân ve arazileri hibe etmiştir.
Söz konusu gelirlerin bir kısmı, külliye çalışanlarının maaşları ve giderler için kullanılmış bir kısmı ise Mekke ve Medine’deki bazı vazifeliler ile birlikte İstanbul ve Rumeli’nin farklı yerlerindeki hayır eserlerine ayrılmıştır. İbrâhim Paşa’nın yetiştiği Eskisaray’ın Baltacılar odasını unutmayıp, buradaki çeşitli masraflar için vakfiyeden belirli bir miktar ayırması önemli bir ayrıntıdır. Bu husus, ileride de değineceğimiz üzere paşanın vefalı bir kişiliğe sahip olduğunu göstermektedir.
Vakfiyede, külliye birimlerinin bakımları ve çalışanları hakkında önemli bilgileryer almaktadır. Dârülhadis’in, şeyhül-kurra’sına, yazıcı hocasına, okuyan talebelere, danişmendlere, ferâiz muallimine, mescid imamına, mesnevi okuyacak olana, kütüphane memurlarına ve mücellidine verilecek ücretler ayrıntılı bir şekilde kayıt altına alınmış, bu birimlerin temizliği ve kandilleri için ayrılan ücretler tek tek sıralanmıştır. Kütüphanenin bakımına memur edilmiş kişilere ve çeşme ile sebilin işleyişini takip edecek olanlara yer verilmesi, Damat İbrâhim Paşa ve eşi Fatma Sultan’ın külliye içerisindeki her bir yapı ile ne derecede alâkadar olduklarını göstermektedir.
Külliye için, Süleymaniye suyolu ve kanallarının bakımı ile tamirine ayrıca önem verilmiş, bu hususta memurlar vazifelendirilmiştir Vakfiyedeki bu ayrıntılı bilgiler, dönemin sosyal yapısı ile birlikte değerlendirildiğinde daha fazla anlam kazanmaktadır.
Dârülhadis’in, bakımının yanı sıra çeşme, sebil ve kütüphane gibi dönemin revaçta yapıları ile de alakadar olunmuş ve işleyişlerinin sekteye uğramaması için gerekli önlemler alınmıştır.
Külliye bünyesindeki her bir yapının kitabesi Nedîm, Seyyid Vehbî, İlmî Ahmet Efendi, Arabzade Abdurrahman Efendi, Raşid ve Ta’ib gibi dönemin ünlü şairleri ve âlimleri tarafından kaleme alınmıştır.
Mescid üzerinde İlmî Ahmet Efendi tarafından yazılan kitabedeki
“Vezîrül ahdi İbrahîmü mecden…Li tullâbil ulûmi benâ makâmen H.1132/M.1720” ibareleri bu mekânın bir dârülhadis olarak inşa edildiğini göstermektedir.
Damat İbrâhim Paşa’ya ait H.1141/M.1729 tarihli vakfiyede, külliyeye gelir getirmesi amacıyla sonradan ilave edilen arasta hakkında “külliyenin dershanesi karşısında ve eski odalar tarafında bulunan 45 dükkân ile dershaneye muttasıl yeni yapılmış 37 dükkan…” şeklinde bilgilere yer verilmiştir.
Ayrıca Nedîm dîvânında, arastayla ilgili tarih beytinde “Nedîmâ böyle tahrîr eyledi târîh-i itmânın…Yapan bu çârsûyu cûd-ı İbrâhîm Pâşâ’dır H.1141/M.1729” ibareleri yazılıdır.
Damat İbrâhim Paşa Külliyesi, oldukça gösterişli bir törenle açılmıştır. Külliye dâhilindeki dârülhadisin açılış dersi müderris Numan Paşa tarafından verilmiş, törene Kaymak Mustafa Paşa ve Yirmesekiz Mehmed Çelebi Efendi’nin de aralarında bulunduğu çok sayıda davetli katılmıştır.
Genel Yerleşim Düzeni
Damat İbrâhim Paşa Külliyesi’nde yapılar kuzey-güney doğrultulu dikdörtgen bir avlunun etrafına muntazam yerleştirilmiştir. Sonradan eklenen arastanın ise ilk inşasında külliyenin batısında, cadde boyunca uzanan karşılıklı dükkânlardan meydana geldiği anlaşılmaktadır. Arastanın çok az bir bölümü günümüzde mevcuttur .
Külliyeye, Dede Efendi Caddesi (kuzey) üzerinde yer alan sade bir kapıyla girilmektedir.
2.3. Cami
Külliye yapılarını ikiye bölen caddenin doğu kanadında, dikdörtgen bir avlunun ortasında yer almaktadır (Fotoğraf 13). Caminin inşa tarihini gösteren iki kitabe mevcuttur.
Avlunun pahlanmış kuzeybatı köşesindeki giriş kapısı üzerinde yer alan kitabeyi, ŞairNedîm kaleme almıştır. Kitabenin tarih beyiti şöyledir:
“Dedi bu mısra’ ile târîh-i itmâmın Nedîm…Kıldı İbrâhîm Pâşâ câmi-i enver binâ 1140/1727-1728.”
Cami cümle kapısı üzerindeki kitabe ise Seyyid Vehbî’nin eseridir. Tarih beyitinde “Bu beytullâhı İbrâhim Pâşâ bî-bedel yapdı…Harrahu el-‘abbu’l-müznip el-fakîr Veliyûddin gafire lehu 1140/1727-1728.” yazmaktadır.
Kitabelerden caminin H.1140/M.1727 yılında inşa edildiği anlaşılmaktadır.
2.4. Medrese
Külliye yapılarını ikiye bölen caddenin batı kanadında, üçlü yapı grubunun en kuzeyinde yer almaktadır (Fotoğraf 16). Medresenin inşa tarihini gösteren iki kitabe mevcuttur. Avlu giriş kapısı üzerinde yer alan kitabeyi Seyyid Vehbî kaleme almıştır.
Kitabenin tarih beyiti şöyledir:
Sezâ altun kalemle yazsalar tarihin ey Vehbî…Bu vâlâ medrese icad-ı İbrâhîm Pâşâdır 1139/1726-1727.” Başoda (kütüphane) giriş kapısı üzerindeki kitabe ise Nedîm’in eseridir. Tarih beyitinde “ Nedîmâ harf-menkûtiyle tahrir etti tarihin…Bu beytû’l-kütub-i ‘âli tarh-ı İbrâhîm Pâşâdır. 1139/1726-1727” yazılıdır.
Kitabelerden medresenin H.1139/M.1726-1727 yılında inşa edildiği anlaşılmaktadır.
Damat İbrâhim Paşa’ya ait H.1141/M.1729 tarihli vakfiyede; medrese hizmetlilerine, vakıf kitaplarını muhafaza edecek kütüphane memuruna verilecek maaşlar ayrıntılı bir biçimde sıralanmıştır.44 Vakfiyede yer alan bilgiler paşanın kütüphane ile ne denli alakadar olduğunu ortaya koymaktadır.
2.5. İmaret
Külliye yapılarını ikiye bölen caddenin batı kanadında, üçlü yapı grubunun ortasında yer almaktadır. İmaretin inşa kitabesi avlu kapısının üzerinde bulunur. Seyyid Vehbî tarafından kaleme alınan kitabenin tarih mısraları şöyledir:
“Harf-ı mankut ile bu matla’ı tarih itdim…Olıcak yümn û sâ’detle binâsı tetmim…Bu ‘imaretde çıkar nimet-i elvan-ı ‘amîm…Oldu her sofrası bir mâide-i İbrâhim 1139/1726-1727.”
İbrâhim Paşa tarafından H.1139/M.1726-1727 yılında külliyedeki diğer binalar ile birlikte inşa edilen imaret, batısından geçen yolun yapısına uygun olarak kuzeybatı-güneydoğu doğrultuda daralan bir düzene sahiptir. İmaret ve sıbyan mektebi aynı avluyu paylaşmaktadır.
2.6. Sıbyan Mektebi
Külliye yapılarını ikiye bölen caddenin batı kanadında, üçlü yapı grubunun en güneyinde yer almaktadır. Sıbyan mektebinin inşa kitabesi avlu kapısının üzerinde yer almaktadır. Seyyid Vehbî tarafından kaleme alınan kitabenin tarih mısraları şöyledir:
“Vehbî-i bende du’â idüb didi tarihini…Cûd-ı İbrâhim Paşa yapdı ve nev mektebi 1139/1726-1727.” Damat İbrâhim Paşa’ya ait H.1141/M.1729 tarihli vakfiyede mektebe tayin edilecek muallimin, mektep halifesinin, hattatın ve talebelerin her birine verilecek maaşlar sıralanmıştır. Bunların yanı sıra mektebin onarım ve bakım işlerinin neler olduğu ve bu işlerle meşgul hizmetlilere ödenecek paralar vakfiyedeki diğer bilgiler arasındadır.
2.7. Hamam
Külliyenin en üstteki yapı grubunun kuzeyinde, daha aşağıdaki kotta, eğilimli bir arazi üzerine inşa edilmiştir. Şair Nedîm tarafından kaleme alınan kitabesine göre H.1140/M.1727-1728 yılında inşa edilmiştir. Kitabenin tarih mısraları şöyledir:
“Eyledim çün vakti itmamın Nedîmâ dan sûal…Böyle iki mısra’-ı târîh ile verdi cevab…Cûd-ı İbrâhim Paşa kerem idüb bazarını 1140…Buldı bu hamam ile bu şehr-i zîbâ âb û tâb 1140.” Yapıda, Damat İbrâhim Paşa’nın Nevşehir’deki eski hamamına ait başka bir kitabe daha mevcuttur. Külliyenin H.1141/M.1729 tarihli vakfiyesinde hamam görevlilerine, çeşme ve suyollarında görevli hizmetlilere dair bilgiler bulunmaktadır.
2.8. Han
Külliye yapılarından en aşağı kotta yer alan han, cami avlusunun kuzeydoğuköşesine denk gelen bölümde büyük oranda kayaya oyularak inşa edilmiştir. Günümüzde mevcut olmayan inşa kitabesini Ahmet Refik yayımlamıştır. Şair Raşid tarafından kaleme alınan kitabenin tarih mısraları şöyledir:
“Görenler didiler menkût ile tarihini Râşid…Bu han çarşu Nevşehir’i abâd eyledi hakkâ 1142/1729-1730.” Kitabesine göre Damat İbrâhim Paşa tarafından külliyedeki diğer yapılardan daha sonra H.1142/M.1729-1730 yılında inşa ettirildiği anlaşılan han ilk halini kısmen koruyarak günümüze gelebilmiştir.
2.9. Çeşmeler
Damat İbrâhim Paşa Külliyesi dâhilinde iki çeşme bulunmaktadır. Bunlardan biri cami avlusunun güney duvarının batı ucunda; diğeri cami ile diğer yapı gurubu arasından geçen caddenin güney ucunda inşa edilmiştir. Bu çeşmenin inşa kitabesi mevcuttur. Dönem şairlerinden Seyyid Vehbî tarafından kaleme alınan mermer kitabenin tarih mısraları şöyledir: “
Âbı geldikde içenler didiler tarihini…Dehre İbrâhim Paşa zemzemi kıldı sebîl 1139/1726-1727.” İlk çeşmenin kitabelik kısmı boştur. Ancak külliyedeki diğer yapılar ile birlikte inşa edilmiş olması muhtemeldir. Damat İbrâhim Paşa’ya ait H.1141/M.1729 tarihli vakfiyede külliyedeki çeşmeler dâhil olmak üzere Muşkara ile Ürgüp’deki çeşmelerin bakımı ve suyollarının korucularına ödenecek maaşlar sıralanmıştır. İb
KAYNAK: Erkan ATAK
FOTOĞRAFLAR : Erol Şaşmaz |
| ŞEHZADEBAŞI DAMAT İBRAHİM KÜLLİYESİ – FATİH- İSTANBUL Fotoğraf Galerisi
|  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  |  | |
|
